Yevgeny Prigozhin và tập đoàn Wagner

Yevgeny Prigozhin ban đầu nổi tiếng với tư cách là một ông trùm kinh doanh lỗi lạc ở Saint Petersburg, nổi tiếng với hàng loạt nhà hàng được ưa thích. Đoàn thể này cuối cùng đã nuôi dưỡng mối quan hệ tài chính với Putin, người đã tham gia vào chính trị thành phố vào thời điểm đó.[22] Prigozhin trở thành một người bạn tâm giao thân cận của Putin.[23]

Năm 2014, Prigozhin thành lập Tập đoàn Wagner, một công ty quân sự tư nhân của Nga. Mặc dù luật pháp cấm các công ty quân sự tư nhân ở Nga, Wagner vẫn hoạt động tự do dưới sự chấp thuận ngầm của chính phủ.[23] Nhiều nhà phân tích đã nói rằng Tập đoàn Wagner đã được chính phủ sử dụng để tạo điều kiện để có thể phủ nhận hợp lý và che đậy thương vong thực sự cũng như chi phí tài chính cho các can thiệp nước ngoài của Nga.[24]

Chính Vladimir Putin cho biết trong một bài phát biểu được ghi âm trước các quân nhân vào ngày 27.6.2023, tập đoàn Wagner hoàn toàn do chính phủ tài trợ. Họ đã nhận hơn 86 tỷ rúp (1 tỷ USD) từ ngân sách nhà nước trong khoảng thời gian từ tháng 5 năm 2022 đến tháng 5 năm 2023. Nhà hàng và công ty cung cấp thực phẩm Concord, cũng thuộc sở hữu của Prigozhin, mà có hợp đồng cung cấp cho quân đội, đã kiếm được 80 tỷ rúp (940 triệu USD).[25]

Hoạt động như một công cụ trong chính sách đối ngoại và quân sự của Nga, Tập đoàn Wagner nổi lên như một lực lượng chiến đấu đáng gờm ở nhiều khu vực khác nhau, bao gồm cả cuộc xung đột Donbas.[26] Nó đóng một vai trò quan trọng trong quá trình can thiệp quân sự của Nga vào cuộc nội chiến ở Syria, hỗ trợ tổng thống Syria Bashar al-Assad,[27][28] và chiến đấu trong Chiến tranh Mali, ở Libya và Cộng hòa Trung Phi. Wagner nổi tiếng với những chiến thuật tàn bạo và dính líu đến các tội ác chiến tranh trên khắp Châu Phi, Trung Đông và Ukraine, thực hiện những hành động tàn bạo mà không phải đối mặt với hậu quả.[28][29][30]

Tập đoàn này duy trì mối quan hệ chặt chẽ với một số chính phủ châu Phi và thường được tự do khai thác tài nguyên thiên nhiên của các quốc gia để đổi lấy việc chiến đấu cùng với các lực lượng địa phương chống lại phiến quân chống chính phủ.[31][32] Các hoạt động kinh tế của Wagner ở Châu Phi tiếp tục phát triển trong cuộc xâm lược Ukraine của Nga,[31] với số tiền kiếm được được sử dụng để tài trợ cho cuộc chiến ở Ukraine và các nơi khác.[32]

Cuộc xâm lược Ukraine và mối thù giữa Wagner-Bộ Quốc phòng

Các nỗ lực để giới hạn ảnh hưởng của Prigozhin

Theo các quan chức Hoa Kỳ, Yevgeny Prigozhin đã có mối thù với Bộ Quốc phòng Nga (MoD) "trong nhiều năm" trước cuộc xâm lược toàn diện vào Ukraine,[33] nhưng mối quan hệ ngày càng xấu đi và công khai hơn trong cuộc chiến.[33][34][35] Trong những tháng đầu tiên của cuộc xâm lược, Lực lượng bộ binh Nga đã chịu tổn thất đáng kể, nhưng Putin đã trì hoãn việc thông báo huy động lực lượng dự bị. Đáp lại, chính quyền tích cực chiêu mộ lính đánh thuê tham gia vào cuộc xâm lược, dẫn đến ảnh hưởng và quyền lực của Prigozhin và Tập đoàn Wagner ngày càng tăng. Prigozhin đã nhận được các nguồn lực đáng kể, bao gồm cả máy bay riêng của mình, và bắt đầu từ mùa hè năm 2022, anh ta có quyền tuyển mộ các tù nhân từ các nhà tù của Nga vào Wagner để đổi lấy tự do.[36] Tình báo phương Tây ước tính rằng số lượng thành viên Wagner đã tăng từ "vài nghìn" chiến binh vào khoảng năm 2017–2018 lên khoảng 50.000 chiến binh vào tháng 12 năm 2022, với phần lớn là tội phạm được tuyển dụng từ các nhà tù.[36]

Mặc dù chính phủ đã cung cấp cho Wagner những nguồn lực ngày càng lớn nhưng nhóm này không có thẩm quyền pháp lý. Prigozhin không giữ chức vụ chính thức nào và không được bổ nhiệm hay bầu cử, nghĩa là về mặt pháp lý, ông không có thẩm quyền để trả lời.[37] Thêm vào đó, Prigozhin trở nên nổi tiếng quốc tế, từ bỏ cuộc sống cá nhân ẩn dật trước đây của mình.[38] Ông thường xuyên đưa tin từ tiền tuyến khi mặc quân phục. Wagner bắt đầu được coi là quân đội riêng của Prigozhin, hoạt động bên ngoài luật pháp Nga và hệ thống phân cấp quân sự của đất nước. MoD và Bộ Tổng tham mưu không hài lòng với tình hình này và bắt đầu cố gắng hạn chế ảnh hưởng ngày càng tăng của Prigozhin.[37] Vào đầu tháng 2 năm 2023, Prigozhin thông báo rằng Wagner đã ngừng tuyển mộ tù nhân,[39] mà Bộ Quốc phòng Anh giải thích là lệnh cấm của chính phủ đối với việc tuyển dụng như vậy. Sự thay đổi này được cho là sẽ làm giảm khả năng chiến đấu của Tập đoàn.[40]

Ngược lại, Prigozhin thường cáo buộc giới lãnh đạo quân đội Nga thất bại trong việc bảo vệ được lợi ích quốc gia. Vào ngày 1 tháng 10 năm 2022, trong cuộc phản công Kharkiv của Ukraine, đẩy Nga ra khỏi hầu hết khu vực, Prigozhin đã chỉ trích bộ chỉ huy Nga, nói rằng "Tất cả những tên khốn này phải được đưa ra tiền tuyến bằng chân trần chỉ với một khẩu súng tiểu liên."[41] Do ảnh hưởng ngày càng tăng của mình, Prigozhin là một trong số ít người dám phàn nàn về các chỉ huy quân sự với Putin.[42][43] Prigozhin chủ yếu nhắm vào MoD, mô tả các quan chức của nó là tham nhũng.[34][35] Tuy nhiên, ông cũng chỉ trích các bộ phận khác của giới thượng lưu Nga,[44] bao gồm các thành viên quốc hội Nga và các nhà tài phiệt Nga, những người mà ông cáo buộc đã cố gắng "đánh cắp mọi thứ thuộc về nhân dân" trong chiến tranh.[45][44] Trong một tuyên bố của mình, Prigozhin chỉ trích giới thượng lưu Nga và con cái của họ tận hưởng cuộc sống xa hoa và không phải lo lắng trong khi những người dân thường chết trong chiến tranh. Prigozhin đã so sánh sự tương đồng giữa "sự chia rẽ trong xã hội" này và sự kiện trước Cách mạng Nga năm 1917, cảnh báo về khả năng nổi dậy của "binh lính và những người thân yêu của họ" chống lại sự bất công đó.[46][47] Viện Nghiên cứu Chiến tranh Anh lưu ý rằng các tuyên bố của Prigozhin đã làm tăng ảnh hưởng của ông trong cộng đồng blogger Nga theo chủ nghĩa dân tộc cực đoan.[48]

Căng thẳng leo thang trong và sau trận Bakhmut

Trong trận chiến gian khổ ở Bakhmut, căng thẳng giữa Tập đoàn Wagner và MoD đã leo thang đến mức nghiêm trọng.[48] Prigozhin nhiều lần bày tỏ sự không hài lòng với việc cung cấp đạn dược không đầy đủ của Điện Kremlin. Ông ta đưa ra lời đe dọa rút quân trừ khi yêu cầu của ông ta được đáp ứng, đặc biệt đổ lỗi cho Bộ trưởng Quốc phòng Sergei Shoigu và Tổng tham mưu trưởng Valery Gerasimov về thiệt hại đáng kể về nhân mạng của các chiến binh Wagner, mà ông ta tuyên bố là "hàng chục nghìn" thương vong. [49] Hoa Kỳ ước tính rằng gần một nửa trong số 20.000 binh sĩ Nga thiệt mạng ở Ukraine trong khoảng thời gian từ tháng 12 năm 2022 đến tháng 6 năm 2023 là các chiến binh Wagner đã thiệt mạng ở Bakhmut.[28]

Sau tuyên bố chiến thắng của Nga ở Bakhmut vào cuối tháng 5 năm 2023, Wagner bắt đầu rút quân khỏi thành phố và được thay thế bằng quân chính quy.[50] Tuy nhiên, xung đột nội bộ vẫn tồn tại giữa Wagner và quân đội Nga trong quá trình chuyển đổi này.[51][52] Prigozhin cáo buộc rằng quân đội đã cố gắng tấn công lực lượng rút lui của ông ta vào cả ngày 3 tháng 6[53][54] và ngày 5 tháng 6,[55][56] và tuyên bố rằng quân đội Nga đã đặt mìn trên con đường mà Wagner rút khỏi Bakhmut.[57] Vào ngày 5 tháng 6 năm 2023, Prigozhin đã phát hành một video trên các kênh truyền thông xã hội của mình với cáo buộc cho thấy Đại tá Roman Venevitin thuộc Lữ đoàn 72 của Nga, thừa nhận đã ra lệnh cho binh lính của mình nổ súng vào quân Wagner đang rút lui, được cho là trong lúc say rượu.[55][56] Sự kết thúc của trận chiến Bakhmut mà Wagner đóng vai trò chủ chốt có nguy cơ giáng một đòn mạnh vào uy tín và tính hợp pháp của Wagner.[57]

Vào ngày 27 tháng 5 năm 2023, các blogger về quân sự và cựu Bộ trưởng Quốc phòng Cộng hòa Nhân dân Donetsk Igor "Strelkov" Girkin cáo buộc Prigozhin âm mưu sử dụng Tập đoàn Wagner để dàn dựng một cuộc đảo chính ở Nga. Girkin khẳng định thêm rằng Prigozhin đang tích cực vi phạm luật kiểm duyệt chiến tranh năm 2022 của Nga bằng cách công khai chỉ trích bộ chỉ huy cấp cao của Nga và rằng lực lượng của ông ta thực sự đang ở trong tình trạng binh biến.[58] Tuy nhiên, Prigozhin đã bác bỏ những cáo buộc này, khẳng định rằng Tập đoàn Wagner không sở hữu một đội quân đủ lớn để thực hiện một cuộc đảo chính.[59]

Vào ngày 6 tháng 6 năm 2023, Prigozhin công khai cáo buộc rằng những người có thế lực đang cố gắng phá hoại hoạt động kinh doanh ăn uống béo bở của ông với quân đội Nga. Các hợp đồng phục vụ ăn uống là nguồn tạo nên sự giàu có và ảnh hưởng của ông trong hơn một thập kỷ.[57]

Lệnh sát nhập Tập đoàn Wagner

Vào giữa tháng 6 năm 2023, MoD đã ra lệnh cho Tập đoàn Wagner ký hợp đồng với quân đội trước ngày 1 tháng 7, sÁT nhập Wagner như là một bộ phận cấp dưới vào cơ cấu chỉ huy thông thường và giảm ảnh hưởng của Prigozhin. Prigozhin từ chối ký thỏa thuận với lý do Shoigu bị cáo buộc là kém cỏi.[60][61] Các nguồn từ Meduza cho biết sự thay đổi này sẽ làm suy yếu ảnh hưởng của Prigozhin đối với Wagner và gây nguy hiểm cho các hoạt động kinh doanh sinh lợi của Wagner ở Châu Phi.[62] Prigozhin đã cố gắng lách lệnh buộc Wagner phải phục tùng nhưng không thành công trong khi tăng cường chỉ trích MoD,[63] nói rằng Shoigu nên bị hành quyết và ám chỉ một cuộc nổi dậy của quần chúng chống lại các quan chức bất tài.[57] Prigozhin tin rằng Putin cuối cùng sẽ đứng về phía ông ta trong cuộc đấu tranh chống lại MoD nếu ông ta tiến hành một cuộc binh biến.[57][64][65] Các quan chức Điện Kremlin được cho là đã mất cảnh giác trước cuộc nổi dậy, ban đầu họ tin rằng hành động của Prigozhin là một trò bịp bợm nhằm đạt được những nhượng bộ. Họ chỉ nhận ra mức độ nghiêm trọng của tình hình khi quân Wagner chiếm được Rostov-on-Don.[63]

Lên kế hoạch nổi loạn

Các cơ quan tình báo Mỹ ghi nhận việc lực lượng Wagner dần dần được xây dựng gần biên giới Nga[66] và Wagner đang dự trữ vật liệu chuẩn bị cho cuộc nổi dậy, đồng thời thu được thông tin về địa điểm và cách thức nhưng không biết được thời điểm cuộc nổi dậy đã lên kế hoạch diễn ra. Tình báo Mỹ bắt đầu dự đoán một cuộc nổi dậy lớn của Wagner vài tuần trước khi nó xảy ra,[67] và đã thu được bằng chứng chắc chắn về cuộc nổi dậy sắp xảy ra trước ngày 21 tháng 6.[33] Prigozhin dường như đã bắt đầu thực hiện kế hoạch này sau quyết định của Bộ Quốc phòng ngày 10 tháng 6 sẽ nhập lực lượng Wagner vào quân đội chính quy.[67] Các phát hiện tình báo nước ngoài chỉ ra rằng cuộc nổi dậy đã được lên kế hoạch từ trước, mâu thuẫn với tuyên bố của Prigozhin rằng quyết định nổi dậy được đưa ra vào ngày 23 tháng 6.[66]